KPSS Genel Kültür Genel Yetenek

SES BİLGİSİ ve YAZIM KURALLARI


A) Ünlü Uyumları

B) Ünsüz Değişmeleri

C) Ses Olayları

D) Yazım Kuralları


Bir dilin seslerini ve seslerle ilgili özelliklerini inceleyen dilbilgisi dalına SES BİLGİSİ (Fonetik) denir

Dilimizde sesleri karşılayan 8 ünlü (sesli), 21 ünsüz (sessiz) harf vardır Sesler heceleri, heceler de sözcükleri oluşturur Ünlülerin hece değeri vardır Ünsüzlerin hece değeri yoktur Sözcükteki ünlü sayısı hece sayısını belirler


ÜNLÜ UYUMLARI

1- Büyük Ünlü Uyumu : Türkçe bir sözcüğün ilk hecesinde ince ünlü varsa, diğer hecelerinde de ince; kalın ünlü varsa, diğer hecelerinde de kalın ünlü bulunmasıdır


İlk Hece Sonraki Hece

Kalın Kalın

(a, ı, o, u) (a, ı, u)

İnce İnce

(e, i, ö, ü) (e, i, ü)

2- Küçük Ünlü Uyumu : Türkçe sözcüklerde, her düz ünlüyü düz ünlüler; yuvarlak ünlüleri de ya düz geniş (a, e) ya da dar yuvarlak (u, ü) ünlüler izler Küçük ünlü uyumuna ‘’Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu’’ da denebilir

İlk Hece Sonraki Hece

Düz Düz

(a, e, ı, i) (a, e, ı, i)

Yuvarlak Dar-Yuvarlak, Düz-Geniş

(o, ö, u, ü) (a, e, u, ü)


* ‘’O, ö’’ sesi yalnızca ilk hecede bulunur; sonraki hecelerde bulunmaz


* ‘’-yor’’ ekindeki ‘’o’’ sesi bu kuralı bozar (Bilmiyor – Gülmüyor)


* Kamyon , radyo, doktor, horoz, motor, sözcükleri Türkçe değildir


* Çamur, yağmur, tavuk, kabuk, kavun, gibi sözcükler Türkçe olmalarına karşın küçük ünlü kuralına uymaz


DİKKAT ; Bileşik sözcüklerde ünlü uyumu aranmaz; gerekirse her sözcükte ayrı ayrı aranır


* Ünlü Uyumları Türkçe Sözcüklerde Aranır

‘’ Kalem, cihan, adalet, şükran, insan, mecmua’’ sözcükleri yabancı kökenli olduğu için bu kuralın dışındadır

* Anne, elma, kardeş, hangi sözcükleri (ana-alma-kardaş-kangı) gerçek biçimlerinden uzaklaştıkları için büyük ünlü uyumuna aykırı gibi görünürler Bu sözcükler Türkçedir


BÜYÜK ÜNLÜ UYUMUNA UYMAYAN EKLER

- yor = geliyor, seviyor, gülüyor

- ken = koşarken, ağlarken, bakarken

- ki = yukarıdaki, ondaki, dosyadaki

- leyin= akşamleyin, sabahleyin

- imtrak=yeşilimtrak, ekşimtrak

- daş = gönüldaş, ülküdaş


ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ

1- Ünsüz Yumuşaması : Sözcüğün sonundaki p, ç, t, k, ünsüzlerinin, ünlü ile başlayan ek aldıklarında b, c, d, g, ğ ünsüzlerine dönüşmesidir

Kürek + i = Küreği Umut + u = umudu

Çorap + ı = Çorabı Sevinç + i = Sevinci

* Tek hecelilerin ve –t ekiyle türemiş sözcüklerin çoğu bu kurala uymaz

Sırt + ı = Sırtı Sap + ı = Sapı

Anıt + a = Anıta Yakıt + ın = Yakıtın

* Yabancı sözcüklerin çoğunda da aynı durum vardır

Millet + in = Milletin Saat + e = Saate

1- Ünsüz Sertleşmesi : Dilimizdeki ; c, d, g, ünsüzleriyle başlayan eklerin sert ünsüzlerle biten sözcüklere eklendiklerinde ; ç, t, k ünsüzlerine dönüşmesidir

çiçek + ci = çiçekçi sert + ce = sertçe

beş + de = beşte sus + gun = suskun

hafif + dir = hafiftir dolap + dan = dolaptan

ağaç + da = ağaçta külah + cı = külahçı

* Bileşik sözcüklerde diğer kuralların yanı sıra bu kuralın da aranmaması gerekir ; Akdeniz, üçgen, akciğer



SES DÜŞMESİ

1- Ünlü Düşmesi : İki heceli olup ikinci hecesinde dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan sözcüklere ünlüyle başlayan

A- Akıl-ı = Aklı

Şehir-i = Şehri

Beyin-imiz = Beynimiz


B- Sızı-la-mak = Sızlamak

Koku-la-mak = Kokmak

Yumurta-la-mak = Yumurtlamak


C- Sarı-ar-mak = Sararmak

Yeşil-er-mek = Yeşermek

Kara-ar-mak = Kararmak


D- Kimi eylemlerden ad yapılırken ünlü düşmesi görülebilir ;

Ayır-mak = Ayrım

Kıvır-mak = Kıvrım

Sıyır-mak = Sıyrık


E- Söyleyiş kolaylığından kaynaklanan ünlü düşmesi görülebilir

Orada = Orda

Burada = Burda

Şurada = Şurda


F- Kimi bitişik yazılan bileşik eylemlerde ünlü düşmesi görülebilir

Kayıp-olmak = Kaybolmak

Zehir-olmak = Zehrolmak

Hapis-etmek = Hapsetmek


2 Ünsüz Düşmesi

Bazı sözcüklerin yapım eki alırken sonlarındaki ‘’k’’ sesini kullanmamalarıdır

Alçak-al-mak = alçalmak

Ufak-cık = ufacık


SES AŞINMASI

Bileşik sözcüklerde ilk sözcüğün son hecesi ile ikinci sözcüğün ilk hecesindeki ses benzerliğinin kaynaşması sonucu oluşur

Pazar-ertesi = Pazartesi

Ne-için = niçin

Ne-asıl = nasıl

Bu-ara = bura


Bazı sözcüklerin de başındaki veya sonundaki ses zamanla aşınmıştır

Isıcak = sıcak

Isıtma = sıtma

Kışlak = kışla

Kadıköyü = kadıköy


SES TÜREMESİ (Ünlü türemesi)

Bazı sözcüklerde sözcük yapım eki alırken,pekiştirilirken veya bileşik sözcük oluşturulurken bir, ya da


Birden fazla sesin türemesidir.

Genç+cik = gencecik

Düp+düz = düpedüz

Bir+cik = biricik

Sırsıklam = sırılsıklam


ÜNSÜZ TÜREMESİ

Bitişik yazılan bileşik eylemlerde görülür

Af etmek = affetmek

His etmek = hissetmek

Hal etmek = halletmek

Zan etmek = zannetmek

Ret etmek = reddetmek

Haz etmek = hazzetmek


ÜNLÜ DARALMASI

A ve E ünlüleri ile biten eylemlere şimdiki zaman eki ‘’-yor’’ getirildiğinde eylemin ünlüsü ‘’ı, i, u, ü’’ ye  dönüşür.

Bekle-yor = bekliyor

Özle-yor = özlüyor

Kokla-yor = kokluyor

* Kaynaştırma harfi ‘’y’’ nin daraltıcı özelliği yoktur

Söyle-ecek = söyleyecek

Gözle-en = gözleyen

U L A M A

Ünsüzle biten sözcükten sonra ünlüyle başlayan sözcük geldiğinde sözcüklerin birbirlerine eklenerek  söylenmeleridir

Sizden + aldığım + elmalar + ekşiymiş

Sözcükler arasında noktalama işareti varsa eklenerek okunmaz, yani ulama yapılmaz ;

Annem, onu hiç beğenmemiş

KAYNAŞMA

Ünlüyle biten sözcük ünlüyle başlayan bir ek aldığında arada ‘’y, ş, s ,n’’ ünsüzlerinden birinin kullanılmasıdır

Sevgi + in = sevginin

Etki + i = etkisi

Başla + an = başlayan

İki + er = ikişer


* Ünlüyle biten bazı sözcüklere ‘’-de, den’’ eki getirildiğinde de kaynaştırma harfi kullanılır.

O + da = onda

Bu + dan = bundan

* ‘’İle’’ sözcüğü, ünlüyle biten sözcüğe ulandığında ‘’i’’ sesi ‘’y’’ sesine dönüşür

ünlü ile = ünlüyle

babası ile = babasıyla


BÜYÜK HARFLERİN KULLANILMASI

1- Cümlelerin ilk sözcüğünün başında kullanılır

2- Dizelerin ilk sözcüğü de büyük harfle başlar

3- Her türlü özel adın başında kullanılır

4- Özel adlarla kullanılan lakaplar ve unvanlar, büyük harfle başlar

5- Belli bir tarih bildiren ay ve gün adları büyük harfle başlar

6- Ulusal ve dinsel bayramlarda, bayram niteliği kazanmış günlerin adları büyük harfle başlar

7- Dünya,güneş,ay sözcükleriyle gezegen adları gökbilim ve coğrafya terimi olarak kullanıldıklarında büyük harfle başlar

8- Gazete,dergi,kitap adlarının ve yazı başlıklarının her sözcüğü büyük harfle başlar

9- Yazışmalarda hitaplar ve adresler büyük harfle başlar

10- Yön bildiren adlar ve ‘’aşağı, orta, uzak, iç, eski’’ gibi sözcükler özel adlarla kullanıldıklarında büyük harfle başlar Orta Anadolu / Güney Avrupa / Aşağı Ayrancı / Küçük Menderes / Eski Kızılelma

11- Levhalar ve açıklama yazıları

12- Özel adlardan türetilen sözcükler

13- Bir tür adıyla oluşan özel adların ilk harfi büyük olur Lozan Anlaşması / Kurtuluş Savaşı gibi

ÖZEL ADLARIN YAZIMI

* Özel adlar büyük harfle başlar ve çekim ekleri kesme işaretiyle ayrılarak yazılır.

Belediye Atatkule’yi satacakmış


* Özel adlara getirilen yapım ekleri kesme işaretiyle ayrılmaz

On bir yıldan sonra artık Ankaralı sayılmalıyım

* Eklendiği sözcüğe ulus veya aile anlamı katan ‘’-ler’’ eki kesme işaretiyle ayrılmaz

İngilizler 1 Dünya Savaşı’nda gerçek yüzlerini gösterdiler

Leylalar yarın dönecek mi?

BİLEŞİK EYLEMLERİN YAZIMI

1 Yardımcı eylemle bir ad soylu sözcükten kurulan bileşik eylemler bazen bitişik, bazen de ayrı yazılır

Ad soylu sözcükte ses düşmesi veya türemesi olursa, bitişik yazılır.

Kendini günlerce eve (hapsetti)

Onu görünce sevineceğini (zannediyorum)


Ad soylu sözcükte ses düşmesi veya türemesi olmazsa, ayrı yazılır.

Hiçbir şey onu (teselli etmedi)

Herkes bu olaydan (söz ediyor)


2 İki eylemden oluşan özel bileşik eylemler bitişik yazılır ;

yazabilmek – uyuyakalmak – yıkayıvermek – süregelmek – bayılayazmak


EKEYLEMLERİN YAZIMI

* Ekeylemler bitişik veya ayrı yazılabilir Genel eğilim bitişik yazma yönündedir

* Ünsüzle biten sözcüklere eklendiklerinde başındaki ünlü düşer


Tuzsuz idi tuzsuzdu

Islak imiş ıslaktı

Açık ise açıktı


* Ünlüyle biten sözcüklere eklendiklerinde başındaki ‘’i’’ ünlüsü y’ye dönüşür

Silgi idi silgiydi

Ekşi imiş ekşiymiş

Sarı ise sarıysa

* Sert ünsüzle biten bir sözcüğe eklenen ‘’idi’’ ekeyleminin ünlüsü düşerken ünsüzü de sertleştirir ;

Çocuk idi çocuktu

Boş idi boştu

PEKİŞTİRİLMİŞ VE BİLEŞİK SÖZCÜKLERİN, İKİLEMELERİN YAZIMI

1- Dilimizdeki bütün ikilemeler ayrı yazılır, aralarında noktalama işareti kullanılmaz ;

Konuşa konuşa / allak bullak / el ele / boşu boşuna / karış karış / konu komşu

2- Anlam kayması veya ses düşmesi yoluyla oluşan bileşik sözcükler bitişik yazılır;

Sütlü aş sütlaç

Ne için niçin

Katırtırnağı/devetabanı/danaburnu

* Terim olan bileşik sözcükler anlam kayması olmasa da bileşik yazılır

Buzdağı / bezdoku / takımada / çanak yapraklılar

* Terimlerde niteleyici, belirtici sözcükler ayrı yazılır;

Doğru orantı / sabit çarpan / içbükey ayna / en küçük ortak kat

* Pekiştirilmiş sözcükler her zaman bitişik yazılır ;

Paramparça / yemyeşil / kupkuru / apaçık


"İ L E"  SÖZCÜĞÜNÜN EK OLARAK YAZIMI

İle sözcüğü, sözcüklerden ayrı veya sözcüklere bitişik yazılabilir

* Ünsüzle biten sözcüğe ek olarak getirildiğinde başındaki ünlü düşer, büyük ünlü uyumuna uyar ;

Çiçek ile çiçekle

Uçak ile uçakla

* Ünlüyle biten sözcüklere eklendiğinde başındaki ‘’i’’ ünlüsü y’ye dönüşür;

Sevgi ile sevgiyle

Tatlı ile tatlıyla


‘’ K İ’’ BAĞLACININ ve ‘’K İ’’ EKİNİN YAZIMI

1- Bağlaç olan ‘’Kİ’’ , ayrı yazılır ; Ağır git ki yol alasın

Ki bağlacı birkaç sözcükte kalıplaşmış olarak bitişik yazılır ; mademki / sanki / halbuki / oysaki

2- -Ki eki sözcüğe bitişik yazılır ve ünlü uyumlarına uymaz

Geçmişteki hatalardan ders almalıyız

Onunki buluttan nem kapmak

* Birkaç sözcükte –ki eki küçük ünlü uyumuna uyar ;

O günkü , dünkü , öbürkü

‘’DE’’ BAĞLACININ VE ‘’-DE’’ EKİNİN YAZIMI

1- Bağlaç olan DE, ayrı yazılır; kendinden önceki sözcüğün son ünlüsüne göre büyük ünlü uyumuna uyar

Geleceğimi biliyordu da beklememiş

Çiçek de çocuk gibidir


2- Ek olan –de, sözcüğe bitişik yazılır; büyük ünlü uyumuna uyar

Sobada pişirilen güvecin tadına doyum olmaz

Törende konuşmak istemiyormuş


* Sert ünsüzle biten sözcüklere eklenen –de ekinin ünsüzü sertleşir ;

Bu saatte kimseyi bulamayız

Güneşte fazla kalınca bayılmış


‘’Mİ’’ NİN YAZIMI

* Her zaman kendinden önceki sözcükten ayrı yazılan ‘’mi’’, büyük ve küçük ünlü uyumlarına uyar

Annenin söylediklerini duydun mu ?

Gazete aldın mı ?

İlaçlarını içtin mi?


* Cümleye soru anlamı katılmadığında da Mİ , kendinden önceki sözcüğe bitişik yazılmaz; cümlenin sonuna da soru işareti konulmaz

Bebek annesini gördü mü gülüyor

İnsan direndi mi her güçlüğü yener

KISALTMALARIN YAZIMI

1- Kurum ve kuruluş adları, her sözcüğün ilk harfi alınarak ve büyük yazılarak kısaltılır;

Türk Dil Kurumu / TDK Devlet Su İşleri / DSİ

Bu kısaltmaların sonuna nokta koymak yanlıştır

Kısaltmaya getirilen ek, son harfle uyumludur ve kesme işareti ile ayrılır

Sonunda ODTÜ’yü kazandı


2- Bileşik sözcükler, ilk sözcüğün ilk üç harfiyle ikinci sözcüğün ilk harfi alınarak ve sonuna nokta konularak


kısaltılır

Anlambilim = anlb

Dilbilim = dilb


3- Diğer sözcükler, ilk harfleri, ilk iki veya ilk üç harfleri alınarak ve sonuna nokta konularak kısaltılır Özel adların kısaltması büyük harfle başlar

Cilt = c Sayfa = s İstanbul = İst Ankara = Ank


* Makam ve san bildiren sözcüklerin kısaltmaları da büyük harfle başlar;

Dr Ayhan DEMİR

Binb Yücel ÖZDEN


SAYILARIN YAZIMI

Sayılar yazıyla ya da rakamla yazılır Sayıların ne zaman yazıyla, ne zaman rakamla yazılacağı, uygulamadaki ilkelerle belirlenmiştir

* Bilimsel olmayan, kesinlik aranmayan yazılarda sayılar yazıyla gösterilir

Ayni okulda iki yıl birlikte çalıştık


* İki ya da daha çok rakamlı sayılar yazıyla gösterildiklerinde birbirinden ayrı yazılır.


Yemeğe on beş kişi katıldık


* Bilimsel yazılarda, kesinlik aranan konularda sayılar rakamlarla yazılır.

Ankara-İstanbul arası 486 Kmdir

* Rakamlarla yazılan sayılardan sonra gelen ekler, kesme işaretiyle ayrılır

Ankara’ya 1980’de geldi


* Çok basamaklı büyük sayıların ana basamaktan sonraki basamakları sayıyla gösterilebilir

Bu evler 5 Milyara satılıyor

* Parayla ilgili işlemlerde – araya ekleme yapılmasını önlemek amacıyla – sayılar, yazıyla yazılırken bütün basamakların bitişik yazılması yaygın bir kuraldır

Beşyüzbin – üçyüzellimilyon

TARİHLERİN YAZIMI

Yıl bildiren sayılarda yalnızca Arap rakamları kullanılır Ayları göstermede Arap veya Romen rakamları kullanılır

Günlerde yalnızca Arap rakamları kullanılır Gün, ay, yıl bildiren rakamların arasında nokta kullanılır

20 12 1995 / 27 VI 1984

* Aylar yazı ile de gösterilebilir Böyle yazılan tarihlerde gün, ay, yıl arasında nokta kullanılmaz

27 Mart 1996

* Tarihlere gelen ekler kesme işaretiyle ayrılır

Arabası 20 Nisan 1996’da teslim edilecek


YABANCI SÖZCÜKLERİN YAZIMI

* Yabancı sözcükler, Türkçede söylendikleri gibi yazılır Ancak şu özelliklere dikkat edilir


1- Başında iki ünsüz bulunan yabancı sözcüklerin ya da sonunda iki ünsüz bulunan kimi yabancı sözcüklerin yazımında ünsüzlerin arasına ünlü konulmaz ; fren, kristal, program, staj, lüks, film, militarizm, şart, mest

* Sonunda iki ünsüz bulunan kimi yabancı sözcüklerin bu ünsüzleri arasında ünlü vardır

Ritim, cisim, ilim


2- Yabancı sözcüklerin iç sesindeki ‘’g’’ ler, ‘’ğ’’ ye çevrilmez; biyografi, daktilografi, dogmatizm, diyagram, kardiyografi , magma, paragraf, program, (Proğram değil)


Bununla birlikte yerleşmiş kimi eski sözcüklerde iç sesteki g’lerin ğ’ye dönüştüğü görülür Coğrafya, fotoğraf gibi

* Yabancı sözcüklerin sonunda bulunan ‘’g’’ ler de , yukarıdaki örneklerde olduğu gibi korunur

Arkeolog, biyolog, diyalog, katalog, jeolog, pedagog, Türkolog

3- Yabancı sözcüklerde, yan yana bulunan ünlüler arasına genellikle, v, y, ünsüzleri girmez; Arkeolog, ideal, realizm, jeolog, meteoroloji

YABANCI ÖZEL ADLARIN YAZIMI

* Özel adların, kendilerine özgü yazılımlarını korumak gerekir Ancak, bütün dünya ayni yazıyı kullanmadığı için , her ulusun dilinde geçen özel adları kendi abcmizle yazma olanağı yoktur

1- Latin abecesi kullanan uluslarla ilgili özel adların özgün yazımları, gerekli görülen durumlarda korunur

Shakespeare, New Orleans, Newton, Edward, Chateaubriand, Greenwich, Bordeaux, Descartes, Mary

* Yabancı adların yazımında harfler üzerindeki işaretler, olanaklar ölçüsünde korunur ; Moliere, Merimiee

* Ancak, bu özel adların okunuşları, metinde geçtiği ilk yerde ayraç içinde gösterilir Shakespeare (Şekspir) gibi Bu harflerin okunuşlarını gösteren sözcüklerin baş harfleri de büyük yazılır

2- Latin harfleri kullanan ülkelerden dilimize, asıllarından başka türlü söylenişle girmiş olan özel adlar,bu söylenişe göre yazılır Marsilya (aslı Marseille) Londra (aslı London)

3- Latin abecesinden başka bir abece kullanan uluslardan alınan özel adlar Türkçede söylendiği gibi yazılır Konfüçyus, Bağdat, Rimski, Korsakof, Tolstoy, Pekin

4- Yabancı adlardan gelip anlamca genelleşerek terim niteliği kazanmış adlar, Türkçede söylendiği gibi ve küçük harflerle yazılır Amper, giyotin, volt, vat, kolonyo, röntgen, jilet, kanarya

BİLEŞİK YA DA BİRKAÇ SÖZCÜKLÜ ÖZEL ADLARIN YAZIMI

1- Birkaç sözcükten oluşan adlar ve soyadları bitişik yazılır

Adlar ; Gündoğdu -Gültekin – Hüdaverdi – İlknur – Yurdanur

Soyadlar ; Berker – Çetinkaya – Enginar – Ulucan – Karafakıoğlu

Ad ve soyadları ayrı yazılır Adların ve soyadların yazımı nüfus cüzdanındaki biçimlerine bağlıdır

2- İl, ilçe, bucak ve köy adlarının yazımında, devletçe belirlenmiş biçimlere uyulur Bunlarda da uygulanan yöntem, birkaç sözcükten oluşan adların bitişik yazılması yöntemidir

Acıpayam – Eskişehir – Gaziantep – Akdağmadeni – Kocamustafapaşa – Kadınhanı – Eskipazar

3- Kavramı kendi başına bildiremeyip ancak bir tür adı ile tamamlanan özel yer adlarından tür adı ayrı olmak üzere, her iki sözcük de büyük harfle başlatılır

Ağrı Dağı – Eğridir Gölü – Van Gölü – Gülek Geçidi – Konya Ovası – Manavgat Çayı

4- Bunlar gibi, deniz, dağ, köy, göl, su, ırmak adlarıyla tamamlanıp kalıplaşmış ve ileriden beri bitişik yazılagelmiş özel yer adları da vardır

Akdeniz – Karadeniz – Kızılırmak – Göksu – Uludağ – Kavaklıdere – Halıdere – Pamukova – Sivrihisar

5- Bir tür adı ile oluşan tarihsel olay adlarının her sözcüğü ayrı yazılır ve her sözcük büyük harfle başlatılır;


Kurtuluş Savaşı – Lozan Antlaşması – Başkumandanlık Meydan Savaşı – Kavimler Göçü - Haçlı Seferleri

6- Bir özel adla tür adından kurulan devlet, kurum adları da ayrı yazılır ve her sözcüğü büyük harfle başlatılır

Türkiye Cumhuriyeti, Atatürk Barajı , Osmanlı İmparatorluğu

7- Bir özel ad ve bir tür adı ile yapılmış olan tür adlarında, tür gösteren ikinci sözcük küçük harfle yazılır;

Ankara keçisi – Van kedisi – Amasya elması – Oltu taşı – Mustafabey Armudu

8- Bir olayı, bir kişiyi yaşatmak için bir yere , kuruma verilmiş olan özel adlar , aslına uygun olarak ve büyük harflerle başlatılarak yazılır

Namık Kemal Okulu – Gazi Osman Paşa Mahallesi – Şehit Adem Yavuz Sokağı – İsmet İnönü Meydanı

Kaynak: http://www.uzmanturk.de/sesblg.html